1.1 Utrecht is een stad waar inwoners gezond en veerkrachtig zijn

We werken samen met partners in de stad aan de thema’s en initiatieven die bijdragen aan de gezonde start van kinderen. De resultaten van 2019 zijn inhoudelijk beschreven onder de kerntaak van de Jeugdgezondheidszorg omdat het daarmee nauw verbonden is.

Het herkennen van beperkte gezondheidsvaardigheden is belangrijk. In 2019 organiseerde Pharos trainingen voor huisartsen en apothekers in de wijken om laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden te herkennen. Jeugdartsen en – verpleegkundigen gingen met ouders in gesprek bij signalen van beperkte (gezondheidsvaardigheden) en bespraken samen de mogelijkheden om die te versterken. Taalaanbieders, vrijwilligers(organisaties) en bibliotheken versterkten de (taal)vaardigheden van mensen in concrete situaties, waaronder rond gezondheidsthema’s

Netwerken en initiatieven
Gezonde wijk
In het kader van de ‘gezonde wijk’ werken we in elke wijk aan een gezamenlijke focus op gezondheidsvraagstukken. Dit doen we met partners als de Geïntegreerde Eerstelijns Zorg (GEZ), buurtteams, sociaal makelaars, SportUtrecht, Indigo, GGZ-gebiedsteams, woningbouwcorporaties, thuiszorg, verloskundigen, wijkverpleging, bewoners(organisaties) en diverse informele zorg- en hulpverleners. Gezondheidsthema’s verschillen per wijk en ook de aanpak varieert. We hebben extra aandacht voor wijken waar mensen minder gezond zijn.
De belangrijkste resultaten in 2019 waren:

• Na Overvecht zijn ook Zuilen en Kanaleneiland gestart met Krachtige Basiszorg .
• Welzijn-op-recept is naast Overvecht en Noordwest verbreed naar Oog in Al, Kanaleneiland en Hoograven.
• In Noordwest en Kanaleneiland is het project ‘Samen vrij van stress’ van start gegaan.
• Vanuit Gezonde Wijk versterkten wij in Overvecht de verbinding tussen zorg- en veiligheidspartners. Het gaat hierbij casuïstiekbesprekingen rond complexe problematiek, zoals huiselijk geweld.
• Onder de noemer ‘Zet een stap (in een gezonde leefstijl)’ versterkten we tijdens bijeenkomsten in de wijk Noordwest de verbindingen tussen het formele en het informele zorg- en ondersteuningsnetwerk. Eén van de resultaten is dat bestaand sport- en welzijnsaanbod passender gemaakt wordt voor kwetsbare Utrechters op basis van wat bewoners zelf aangeven.
• Samen met partners in de wijk Leidsche Rijn zijn wij gestart met ‘Groet en Ontmoet’ om de eenzaamheid terug te dringen. Zo is er nu een Kenniscafé en zijn er maandelijkse themabesprekingen in de bibliotheek.
• De samenwerking rond psychische gezondheid van inwoners met een Turkse achtergrond in Overvecht is versterkt, waarbij werd bijgedragen aan het bespreekbaar maken van psychische gezondheid. Dit ondersteunt mensen om de stap te zetten naar hulp.
• Er waren gezondheidsdagen en themabijeenkomsten in een aantal moskeeën in Utrecht in samenwerking met partners uit de wijk, onder andere SportUtrecht, Diabetes vereniging, kleurrijke Zorg, AMAN (associatie Marokkaanse Artsen Nederland), UMCU, Altrecht en huisartsen.

Gezondheidspact Utrecht: gezondheid meemaken!
Om het werken aan gezondheid voor iedereen aan kracht te laten winnen, bouwden we verder aan een gezondheidsnetwerk in de stad. We noemen dat ‘het Gezondheidspact Utrecht’. Het Gezondheidspact organiseert en faciliteert verrassende ontmoetingen, biedt goede voorbeelden, initiatieven en verhalen van inwoners een podium en verbindt mensen en netwerken. Zo waren in april ruim 150 inwoners van Utrecht aanwezig op het ‘Gezonde Ideeën Festival’ . In november ontmoetten internationale en lokale professionals en initiatiefnemers elkaar op het Healthy Empowerment Symposium.
Zo ontstonden nieuwe verbindingen, activiteiten en samenwerking in de stad. Een voorbeeld hiervan zijn de ambassadeurs gezond leven van ‘Gezinnen in hun kracht’  die in samenwerking met Dock, Buurtteam en U Centraal hun vrijwilligerswerk konden uitbreiden in Kanaleneiland. Ook de ontstane samenwerking tussen het initiatief Food4Good en Utrecht Natuurlijk is een voorbeeld.

Activiteiten op de actuele gezonde leefstijlthema’s
Gezond Gewicht en sport & bewegen

Poster van Intentieverklaring met tekst: Ja, ik span met in voor meer jeugd op een gezond gewicht in Utrecht. Samenwerkingsovereenkomst Gezond Gewicht Utrechtse Jeugd, 24 september 2019

De JGZ levert een actieve bijdrage aan een gezond gewicht door in gesprek te gaan met ouders hoe zij hun kinderen een gezonde leefstijl kunnen aanleren. Dit doen zij tijdens de reguliere spreekuren. Daarnaast nam de JGZ deel aan leefstijlprogramma’s, zoals FitGaaf, “WKZ Sportief Op Weg” of het Sport Op Maat-netwerk (SOM), die zich richten op het ondersteunen van sporten en bewegen voor kinderen en jongeren met een beperking.

Sportverenigingen die het waterdrinken voor hun leden en bezoekers toegankelijk en gemakkelijker willen maken, konden vanaf 2019 ook watertappunten op hun sportlocaties laten plaatsen. Voorheen kon dit alleen in de openbare ruimte. Twee sportverenigingen (Kampong en DVSU) hebben één of meerdere watertappunten op hun terrein geplaatst en/of aangevraagd.

Genotmiddelen

Ook in 2019 waren wij ‘op weg naar een Rookvrije Generatie’. Het onderwerp roken leeft in de stad: bij inwoners, verenigingen, horeca, scholen en bedrijven. Zo zagen we dat diverse organisaties deelnamen aan de landelijke stoppen-met-roken-actie Stoptober, waaronder de gemeente Utrecht als werkgever. In de raadsbrief Rookvrije openbare ruimte hebben wij onze benadering rond de rookvrije openbare ruimte toegelicht. We ondersteunen initiatieven voor rookvrije kindomgevingen. Partners in de geboortezorgketen, zoals verloskundigen, kraamzorg en JGZ, maakten gebruik van het ondersteuningsaanbod van de landelijke Taskforce Rookvrije start. In 2019 werden 6 extra sportverenigingen gedeeltelijk rookvrij. Er is geen toename van geheel rookvrije sportverenigingen.

Jongeren op het voortgezet onderwijs kregen tijdens speciale lessen voorlichting over het gebruik van middelen zoals alcohol, verschillende soorten drugs en lachgas. Ook gamen en gokken kwamen aan de orde. Voor ouders zijn ouderavonden georganiseerd over de verschillende middelen die jongeren (mogelijk) gebruiken en met aandacht voor hoe je het gesprek over het gebruik van middelen kunt voeren met je kinderen.

Bij preventie- en handhaving alcohol is het uitgangspunt: onder de 18 geen druppel, daarboven met mate. In de Raadsbrief van februari 2019 gaven we de resultaten van het Nalevingsonderzoek Alcoholverkoop. Ten opzichte van de landelijke cijfers is het nalevingspercentage in Utrecht hoog. Om organisaties uit te dagen tot verdere stappen, presenteerden we de resultaten, inclusief goede voorbeelden, aan de verstrekkers van alcohol (supermarkten, slijters, horeca, sportverenigingen en cafetaria’s). In 2019 is extra ingezet op de verbetering van de naleving bij de sportverenigingen en de cafetaria’s. Afgelopen jaar was Utrecht de eerste gemeente in Nederland met NIX18-controles bij thuisbezorgdiensten.

In november werd bekend dat de gemeente Utrecht, ondanks een intensieve lobby, niet behoort tot de tien experimenteergemeenten voor het landelijk experiment gesloten coffeeshopketen. Ook Amsterdam, Rotterdam en Den Haag zijn niet geselecteerd. We zien dit als een gemiste kans voor de gezondheid van de Utrechtse recreatieve cannabisgebruiker en voor het experiment als geheel.

In 2019 werkten we samen met het Trimbos instituut rond het gebruik van lachgas onder jonge volwassen Utrechters met een niet-westerse achtergrond. Dit krijgt een landelijk vervolg gefinancierd door ZonMW.

Seksuele gezondheid
In januari 2019 is de afdeling Seksuele Gezondheid van de GGD regio Utrecht (GGDrU) in het Stadskantoor geopend. De soa-en seksualiteitspreekuren die uit de regeling Aanvullende Seksuele Gezondheid (ASG) worden gefinancierd, zijn door GGDrU en de gemeente Utrecht samen uitgevoerd. De GGDrU is eindverantwoordelijk voor de uitvoering van de ASG-regeling en het Hepatitis B vaccinaties-programma. Voor risicogroepen geven we gezamenlijk uitvoering aan outreachende activiteiten gericht op Mannen die Seks hebben met Mannen (MSM) en sekswerkers om de overdracht van het Hepatitis B virus te verminderen. Zo vaccineerden we bij de PANN feesten voor MSM in Tivoli tegen Hepatitis B en bij de Prismagroep (biculturele MSM). Bij een aantal seksclubs en massagesalons boden we en soa-onderzoek aan.

Cirkeldiagram deelname basisscholen aan lentekriebels. 84 deelname Lentekriebels elf deelname Lentekriebels, één keer per twee jaar veertien deelname ander programma tien geen programma

We hebben in de preventie extra aandacht voor moeilijk bereikbare en kwetsbare groepen. We organiseerden twee keer een masterclass Sexucation voor VO en MBO docenten over seksuele vorming in het onderwijs. In het kader van veldwerk bezochten we, vooral in de avond en nachtelijke uren, regelmatig shisha lounges en theehuizen. De bezoekers kregen informatie over (het voorkomen van) seksueel overdraagbare aandoeningen. Ook andere onderwerpen, zoals het gebruik van shisha en lachgas, kregen de nodige aandacht.

Psychosociale gezondheid

Het onderwerp psychosociale gezondheid brachten we actief in bij gesprekken met inwoners op gezondheidsdagen of bijeenkomsten in buurthuizen of moskeeën. Dit helpt om het taboe op psychische problemen, zoals eenzaamheid, depressiviteit en stress te doorbreken. Voor kinderen bood Indigo het programma ‘Piep zei de muis’ aan.

In april 2019 is tijdens het landelijk congres ‘iedere patiënt is anders’ van de alliantie zorg op maat de online training Jong en transgender gelanceerd. Alle Utrechtse jeugdverpleegkundigen en -artsen hebben inmiddels de training gevolgd. In november organiseerden we een expertmeeting over Jong en Transgender. Onder de deelnemende jeugdprofessionals was behoefte aan kennis en om ervaringen uit te wisselen.

Ook in 2019 zijn concrete resultaten geboekt bij het werken aan een gezonde leefomgeving. Onderstaand figuur laat vijf voorbeelden zien. Naast het inhoudelijke werk is het blijvende belang van een gezonde leefomgeving in een groeiend Utrecht in 2019 nog meer geborgd dan voorheen. De nota ‘gezondheid voor iedereen’ is onderdeel gemaakt van de Omgevingsvisie Utrechten biedt leidende principes om gezondheid te borgen in ruimtelijke ontwikkelingen. Deze beleidsborging sluit aan op het advies van de Raad voor de Leefomgeving en infrastructuur (2018).

Een gezonde leefomgeving kent naast een ruimtelijke interpretatie ook een sociale invulling. In de Woonvisie is de ambitie opgenomen dat we streven naar meer gemengde wijken en een (t)huis voor iedereen. In ‘Samen voor Overvecht’ werkten we hier meer concreet aan. Zo werkten we in 2019 verder aan het verbinden van maatschappelijk opgaven aan de groei van de stad.

Om op zo kort mogelijke termijn de luchtkwaliteit in Utrecht naar de WHO advieswaarden te brengen, hebben we in 2019 de (kosten-)effectiviteit van mogelijke aanvullende lokale maatregelen op luchtkwaliteit en gezondheid onderzocht. Op verzoek van de Rijksoverheid hebben we meegedaan aan landelijk werkgroep om het Schone Lucht Akkoord vorm te geven. Dit nationale akkoord is 12 januari 2020 in Utrecht gepresenteerd.

Landelijk en internationaal staat de Utrechtse manier van werken en onze gezondheidsexpertise in de aandacht. We hebben verschillende bijeenkomsten versterkt, zoals het Congres Stedelijke Transformatie, symposium Gezondheid in de Omgevingswet, Provada, wandelconferentie Walk 21, Dag van de stad, masterclass Inclusieve verdichting en leerkring Energie en gezondheid van Platform31. Internationaal is expertise ingebracht in EU Clean Air Forum.

We richtten ons in 2019 op de volgende vier onderdelen:

1. Gebiedsontwikkeling

We gaven gezond voedsel een plek in omgevingsvisies en bestemmingsplannen van (nieuwe) gebieden. Dit deden we onder andere in de gebiedsvisie voor de Binnenstad en MARK, de hoogste woontoren in Leidsche Rijn waar een restaurant en kassen op het dak komen. In onze eigen sportlocaties onderzochten we de kansen voor een gezond voedselaanbod. Met zwembad Fletiomare werkten we toe naar een gezondere kantine conform de richtlijnen van het Voedingscentrum. In Rijnvliet hebben we onderzoek gedaan met bewoners naar community vorming en hun betrokkenheid om de eetbare woonwijk een succes te laten worden.

Afbeelding bomen met tekst van toekomstige bewoner Rijnvliet: eten verbindt. Stel je voor dat je in de ‘eetbare woonwijk’ dingen verbouwt dat geoogst moet worden hé, dat je dan een soort oogst hebt of een maaltijd met elkaar met lange tafels [..] dan kun je met elkaar kijken wat er beschikbaar is wat maken en dat je de rest dan gezamenlijk koopt.

2. Gezonde horeca
We hebben verkend hoe we aandacht kunnen geven aan gezond ‘fastfood’ binnen het gemeentelijk horecabeleid. Juridisch is er nu geen ruimte om vergunningen te verlenen of te weigeren op grond van gezond of duurzaam voedsel. Uit onderzoek onder Utrechtse restaurants blijkt er onder voorwaarden belangstelling voor meer gezond en duurzaam voedsel op de kaart. Het faciliteren van horeca ondernemers die uit zichzelf stappen willen zetten, hebben we ingebracht in de Regiodeal Foodvalley. Met een opinieartikel startten wij met andere steden een gezamenlijke lobby voor een nationale suikertax.

3. Voeding en gezondheid
Ook het onderwerp gezonde voeding kreeg aandacht op het consultatiebureau. We gebruikten praatkaarten over voedsel bij ouders die minder taalvaardig zijn. En we hadden ook aandacht voor de toegankelijkheid van gezond voedsel voor mensen met geldzorgen (zie Gezond Rondkomen). In de Diagnose Voeding & Gezondheid(DV&G), waar we partner waren, is onder meer een innovatie begeleid over duurzame, gezonde voeding in zorginstellingen.

4. Kennisontwikkeling
Samen met andere gemeenten en stedelijke en landelijke partners versterkten we onze kennis en inzichten. We hebben bijgedragen aan kennisdeling in het landelijk Citydeal Voedsel netwerk over wat gemeenten kunnen doen aan gezond aanbod in de horeca en een gezonde schoolomgeving. We hebben ook meegedacht over mogelijkheden die de Omgevingswet biedt en een gezonde voedselomgeving met andere steden en kennisinstellingen bij het rijk geagendeerd.

Samen met de Universiteit Utrecht deden we praktijkonderzoek naar snack(keuze)gedrag van Utrechters die onderweg zijn, met een foodtruck met gezonde taartjes op het Jaarbeursplein. Het praktijkonderzoek geeft veel inzicht in de voorwaarden voor het kopen van gezonde snack.
We faciliteerden twee bijeenkomsten over ‘ondernemers en verdienmodellen’ en ‘voedsel in de zorg’ van Food-Print Utrecht Region. Hier deden deelnemers inspiratie op en breidden hun netwerk uit. Ook organiseerden we het congres ‘Samen innoveren voor een vitaler Nederland’ samen met de DV&G.

We hebben in 2019 de koers van Gezond rondkomen voortgezet langs de volgende drie lijnen:

1. Stress veroorzaakt door armoede en schulden

Armoede en schulden veroorzaken stress en dit is van invloed op gedrag. Op basis van de kennis en expertise over de effecten van (geld)stress op het gedrag hebben we stappen gezet om onze eigen dienstverlening te verbeteren bij de JGZ (zie punt 3) en Werk en Inkomen (W&I). Met workshops leerden werknemers van W&I wat het effect is van stress op het gedrag van mensen en hoe we onze dienstverlening daarop kunnen aanpassen. Concrete aanpassingen bij de dienstverlening van W&I in 2019 waren:

• het sturen van herinneringsberichten voor afspraken met klanten;
• een pilot waar we klanten opbellen bij een afwijzing voor bijzondere bijstand; en
• de aanpassing van de toon in onze brieven aan inwoners.

Stress sensitief werken is een continu proces van leren en ontwikkelen en als leidend principe in de actieagenda Utrechters schuldenvrij geborgd.

2. Onderliggende oorzaken van ongezonde voeding en armoede

We hadden in 2019 aandacht voor de opgave om gezond en duurzaam voedsel voor Utrechters die niet veel te besteden hebben meer toegankelijk en vanzelfsprekend te maken. Als gemeente kunnen we verbinding en samenwerking stimuleren, maar bijvoorbeeld geen voedsel verstrekken. Tijdens een bijeenkomst eind 2019 met partners en ervaringsdeskundigen uit de stad (onder andere Voedselbank, Jumbo, Voedselsurplus, de Buurtbuik, de Tussenvoorziening) bleek dat veel partners elkaar wel kennen, maar nog niet samenwerken. Het belang van het toegankelijk maken van gezond voedsel voor mensen met geldzorgen werd door alle partners beaamd.

3. Het signaleren van gezinnen die moeite hebben met rondkomen

We keken ook breder naar wat ouders nodig hebben om de veiligheid te ervaren om dit gevoelige thema te bespreken in de spreekkamer. Hiervoor zijn er twee projecten gestart:  

• Ontwikkeling van een gesprekstool. Er zijn samen met de HKU tools ontwikkeld die bijdragen aan vertrouwen, zodat de drempel voor ouders om over geldzorgen te praten lager wordt.
• Inrichting spreekkamers JGZ. Er zijn twee spreekkamers van de JGZ stress-sensitief ingericht om te onderzoeken of dit effect heeft op de ervaren veiligheid en vertrouwdheid van ouders en kinderen.

Het buurtteam Jeugd en Gezin heeft in samenwerking met de JGZ en andere partners een Armoedekrant gemaakt die onder de aandacht is gebracht bij alle basis en voortgezet onderijs scholen in Utrecht.

Gezond rondkomen in de wijken

Naast de drie bovenstaande lijnen is Gezond rondkomen ook een speerpunt waar we in de wijken samen aan werken met partners en inwoners. Voorbeelden hiervan zijn:

• In Overvecht is er binnen Samen voor Overvecht oog voor de relatie tussen geldzorgen en gezondheid. In het geboortezorgnetwerk is een training georganiseerd waarbij het bespreekbaar maken van en het snel handelen bij geldproblemen zeer invoelbaar werd dankzij een trainingsacteur (zie wat professionals leerden ).
• In het gezondheidscentrum De Amazone is een pilot geweest van een spreekuur over geld en één spreekuur rond het vinden van werk.
• In Noordwest is naar aanleiding van een bijeenkomst ‘Onze gezonde buurt in beeld’ in een aantal eettafelprojecten de afspraak gemaakt om met onbezoldigde ondersteuning van een zelfstandig werkende leefstijlcoach hun maaltijden zo gezond mogelijk te gaan bereiden.

Kennis en onderzoek
Alle kennis en ervaringen die we op doen wordt gedeeld met (de partners in) de stad, maar ook met andere gemeenten. Voorbeelden hiervan zijn:

• Een maandelijks ervaringsverhaal van een inwoner over gezondheid en geldzorgen in de Nieuwsbrief van Werk & Inkomen die alle inwoners met een bijstandsuitkering ontvangen.
• De Universiteit van Maastricht is in 2019 in het kader van Alles is Gezondheid in Utrecht gestart met een onderzoek naar de samenhang tussen gezondheid en (kinder)armoede. In 2020 verwachten we de resultaten van het onderzoek dat ons meer inzicht geeft in de relaties tussen alle verschillende factoren die van invloed zijn op gezondheid en armoede.